CHP’nin ilk kurultayı ve delegeleri (CHP 100 yaşında/4)

CHP’nin 100. yaşı dolayısıyla kaleme aldığım parti tarihi ile, partinin önemli dönemeçleri ile ilgili yazı dizisine dördüncü bölümle devam ediyoruz. Bu dizinin değerini, önemini CHP yöneticileri, üyeleri için vurgulamak açısından geçenlerde bir televizyon programında sık düşülen bir yanlışı CHP’nin hem de örgütlerden sorumlu genel başkan yardımcısı Ensar Aytekin yinelediğini hatırlatayım. Aytekin, söz konusu programda “CHP’nin 73 yıldır iktidar olmadığını” belirtti. Oysa doğrusu, “CHP’nin 73 yıldır tek başına iktidar olmadığı” idi. Çünkü CHP, 60’larda, 70’lerde ve 90’larda koalisyonla ve fasılalarla iktidar oldu.

XXX

CHP, her ne kadar İçişleri Bakanlığı’na (Dahiliye Vekaleti) resmi kuruluş dilekçesi verilmek suretiyle resmiyet kazansa da, 4 Eylül 1919’da Mustafa Kemal Paşa başkanlığında toplanan Sivas Kongresi partinin ilk kurultayı olarak kabul edilir. Nitekim Sivas Kongresi’ne delegeleri gönderen Müdaafi Hukuk Cemiyetleri de ilk adıyla Halk Fırkası resmiyet kazanır kazanmaz tabelalarını il ve ilçelerde indirip Hak Fırkası (daha sonra Cumhuriyet Halk Fırkası, nihayet Cumhuriyet Halk Partisi) il ve ilçe örgütlerine dönüştürmüştür. CHF’nin ikinci kurultayı ise 1927’de Ankara’da BMM’de toplanan ve Mustafa Kemal Paşa (henüz Atatürk değil, soyadı kanunu ile birlikte 1934’te “Atatürk” soyadını alacak) tarafından büyük nutkun okunduğu kurultaydır.

CHP’nin 100. yılı dolayısıyla hazırladığım yazı dizisinin dördüncü bölümünde tarihi Sivas Kongresi kararlarına ve bu kararları alan delegelere yer veriyorum. Metin her ne kadar yaşayan Türkçe değilse de yine fikir verici. Memleketin birliğini, bütünlüğünü, istiklalini amaçlayan ve işgale karşı bu doğrultuda Kuvayi Milliyeyi öngören kongrenin milli iradeyi esas aldığı da kongre beyannamesine ruhunu veren bir unsurdur. Kongre delegasyonu, aynı zamanda zamanın yürütme organı olan Mustafa Kemal Paşa başkanlığındaki Heyeti Temsiliye’yi de (zamanın bakanlar kurulu) yanında illerden gelen temsilcilerden oluşmuştur. 4 Eylül 1919’da toplanan ve 11 Eylül’deki tarihi kararları ve ilkeleri memlekete ve dünyaya duyuran “Sivas Kongresi Beyananmesi”nin (bir yerde ilk kurultayın sonuç bildirgesi) tam metni şöyle:

SİVAS KONGRESİ BEYANNAMESİ

“Bütün milletçe malum olan mehaliki hariciye ve dahiliyenin tevlit etmiş olduğu intibahı milliyeden doğan Kongremiz mukarreratı ittihaz etmiştir.

1.Devleti Aliyei Osmaniye ve Düveli İtilafiye arasında münakit mütarekenamesinin imza olunduğu 30 Teşrinievvel 1928 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan ve her noktası İslam ekseriyeti kahriesile meskun olan memaliki Osmaniye aksamı yekdiğerinden ve camiai Osmaniyeden gayrıkabili tecezzi ve hiçbir sebeble iftirak etmez bir kül teşkil eder; memaliki mezkurede yaşayan bilcümle anasırı İslamiye yekdiğerine karşı hürmeti mütekabile ve fed akarlık hissiyatıyla meşhun ve hukuku ırkiye ve içtimaiyeleriyle şeraiti muhitiyelerine tamamiyle riayetkar öz kardeştirler.

2.camiai Osmaniyenin tamamiyeti ve istiklali millimizin temini ve makamı muallayı hilafet ve saltanatın masuniyeti için Kuvayi Milliyeyi amil ve iradei milliyeyi hakim kılmak esası kat’idir.

3.Memaliki Osmaniyenin herhangi bir cüz’üne karşı vaki olacak müdahale ve işgale ve bilhassa vatanımız dahilinde müstakil birer Rumluk ve Ermenilik teşkili gayesine matuf harekata karşı Aydın, Manisa ve Balıkesir cephelerinde mücahedatı milliyede olduğu gibi müttehiden müdafaa ve mukavemet esası meşru kabul edilmiştir.

4.Öteden beri, aynı vatan içinde birlikte yaşadığımız bilcümle anasırı gayrimüslimlerin her türlü hukuku tabiyetleri tamamıyşe mahfuz olduğundan, anasırı mezkureye hakimiyeti siyasiye ve muvazeneti içtimaimizi ihlal edecek imtiyazat itası kabul edilmeyecektir.

5. Hükümeti Osmaniye bir tazyiki harici karşısında memleketimizin herhangi bir cüzünü terk ve ihmal etmek ıztırrarında bulunduğu takdirde makamı hilafet ve saltanatla vatan ve milletin masuniyet ve tamamiyetini kafil eder her türlü tedabir ve mukarrerat ittihaz olunmuştur.

6.Düveli itilafiyece mütarekenamenin imza olunduğu 30 Teşşrinievvel sene 1918 tarihindeki hududumuz dahilinde kalıp bir ekseriyeti İslamiye ile meskun olan ve harsi ve medeni faikiyeti Müslümanlara ait bulunan vahdeti mülkiyemizin taksimi nazariyesinden bilkülliye feragetle bu topraklar üzerinde hukuku tarihiye. Irkiye, diiniye ve coğrafiyemize riayet edilmesine ve buna mugayir teşebbüsatın iptaline ve bu suretle hakku adle müstenit bir karar ittihaz olunmasına intizar ederiz.

7.Milletimiz insani, asri gayeleri tebcil ve fenni, sınai ve iktisadi hal ve ihtiyacımızı takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahili ve harici istiklali ve vatanımızın tamamiyeti mahfuz kalmak şartıyla altıncı maddede musarrah hudut dahilinde milliyet esaslarına riayetkar ve memleketimize karşı istila emeli beslemeyen herhangi devletin fenni, sınai, iktisadi muavenetini memnuniyetle karşılarız. Ve bu şeraiti adile ve insaniyeyi muhtevi bir sulhün de acilen takarrürü selameti beşer ve sükunu alem namına ahassı amali millliyemizdir.

8.Milletlerin kendi mukadderatlarını bizzat tayin ettiği bu tarihi devirde hükümeti merkeziyemizin de iradei milliyeye tabi olması zaruridir. Çünkü: İradei milliyeye gayri müstenit herhangi bir heyeti hükümetin indi ve şahsi mukarrerratı milletçe muta olmadıktan başka haricen de muteber olmadığı ve olamayacağı şimdiye kadar mesbuk ef’al ve netayiç ile sabit olmuştur. Binaenaleyh milletin içinde bulunduğu hali ducret ve endişeden kurtulmak çarelerine bizzat tevessüle hacet kalmadan hükümeti merkeziyemizin meclisi milliyyeyi hemen ve bilaifatei an toplaması ve bu suretle mukadderatı millet ve memleket hakkında ittihaz eyleyeceği bilcümle mukarreratı meclisi milliyenin murakabesine arzetmesi mecburidir.

9. Vatan ve milletimizin maruz olduğu mezalim ve alam ile ve tamamen aynı gaye ve maksatla vicdanı milliden doğan vatani ve milli cemiyetlerin ittihadından mütehassıl kütlei umumiye bu kere ‘Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’ unvaniyle tevsim olunmuştur. Bu cemiyet her türlü fırkacılık cereyanlarından ve ihtirasati şahsiyeden külliyen müberrra ve münezzehtir. Bilcümle Müslüman vatandaşlarımız bu cemiyetin azayi tabiiyesindedirler.

10. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin 4 Eylül 1919 tarihinde Sivas şehrinde in’ikat eden Umum Kongresi tarafından maksadı mukaddesi takip ile teşkilatı umumiyeyi idare için bir “Heyeti Temsiliye” intihab edilmiş ve köylerden vilayet merkezlerine kadar bilcümle teşkilatı milliye takviye ve tevhit olunmuştur.

Umum Kongre Heyeti, Sivas, 11 Eylül 1919.”

SİVAS KONGRESİNE KATILANLAR (DELEGASYON)

4-11 Eylül 1919’da Sivas’ta şimdiki 4 Eylül Lisesi’nde toplanan ve bugünkü CHP’nin ilk kurultayı olarak da bizzat partinin kurucusu Atatürk tarafından tescil edilen Sivas Kongresi’ne katılanlar altı kişi Heyeti Temsiliye mensubu, 32 kişi de illerden gelen temsilciler olmak üzere toplam 38 delegeden ibarettir. Heyeti Temsiliye, Şarkı Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nce seçilmiş olup, bir üye de Heyeti Temsiliye tarafından seçilmiştir.

Erzurum Kongresi’nce seçilen Heyeti Temsiliye Üyeleri: Mustafa Kemal Paşa (Atatürk), Hüseyin Rauf Bey (Orbay), Bekir Sami Bey (Kunduk), Raif Efendi (Dinç), Fevzi Efendi (Fırat), Refet Bey (Bele, Heyeti Temsiliye’ce seçilen üye).

İlleri temsilen gelen delegeler: İsmail Fazıl Paşa (Cebesoy, E. General, İstanbul), İsmail Hami Bey (Danişment, Mülkiyeli gazeteci, İstanbul), Hikmet Efendi (Askeri tıp öğrencisi, İstanbul), Başağazade Yusuf Bey (Başkaya, Aydın-Denizli), Küçükağazade Necip Ali Bey (Küçüka, hukuk öğrencisi, Aydın-Denizli), Dalamanlızade Mehmet Şükrü Bey (Aydın-Denizli), Hakkı Behiç bey (Eski mutasarrıf, Aydın-Denizli), Macit Bey (Hakim, Aydın-Alaşehir), İbrahim Süreyya Bey (Eski mutasarrıf, Aydın-Manisa), Mehmet Tevfik Bey (Müftü, Ankara-Çorum), Sabıkzade Abdurrahman Dursun Bey (Lise öğretmeni, Ankara-Çorum), Tatlızade Yusuf Bahri Bey (Tüccar-çiftçi, Ankara-Yozgat), Tatlızade Nuri Efendi (Genel meclis üyesi, Kastamonu), Sami Zeki Bey (E. Bnb., Kastamonu), Kesrizade Salih Sıtkı Bey (Afyonkarahisar), Mehmet Şükrü Bey (Koçzade, hukukçu-gazeteci, Afyonkarahisar), Bekir bey (Afyonkarahisar), Ahmet Nuri Bey (Eski mutasarrıf, Bursa delegesi), Osman Nuri Bey (Ozpay, dava vekili, Bursa), Asaf Bey (Bursa), Siyahizade Halil İbrahim Bey (Taş ocağı işletmecisi, Eskişehir), Bayraktarzade Hüseyin Bey (Tüccar, Eskişehir), Hüsrev Sami Bey (Müstafi subay, Eskişehir), Ratipzade Mustafa Efendi (Soylu, çiftçi, Niğde), Dellalzade Hacı Osman Efendi (Niğde-Nevşehir), Halit Hami Bey (Mal müdürü, Niğde-Bor), İmamzade Ömer Mümtaz Bey (Kayseri), Katipzade Nuh Naci Bey (Tüccar, Kayseri), Kalaçzade Ahmet Hilmi Bey (Kalaç, eski milletvekili, Mülkiyeli, Kayseri), Kara Vasıf Bey (E. Kur. Alb. Gaziantep), Boşnakzade Süleyman Bey (Samsun), Mazhar Müfit Bey (Kansu, eski vali, Hakkari).