Atatürk dönemindeki CHP kurultayları (CHP 100 Yaşında/7)

CHP’nin ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, CHP ve Türkiye Cumhuriyeti için şu ifadeyi kullanmıştır:

“Benim iki büyük eserim var. Türkiye Cumhuriyeti ve Cumhuriyet Halk Partisi’dir.”

Atatürk için CHP’nin büyük önemi, Türk çağdaşlaşmasının, Türk devriminin siyasi taşıyıcısı olması doğrultusundaki misyonudur. Gazi, CHP’nin kuruluş dilekçesine bizzat imza atmış ve resmen kuruluşunun ardından onca meşakkatine, Cumhuriyetin kuruluş mücadelesine, devrimlerin yerleştirilme sürecine, iç isyanlara karşın dört yılda bir de partinin kurultayını toplamıştır.

Atatürk dönemindeki CHP Kurultaylarının tarihleri şöyledir:

-4 Eylül 1919, Sivas, 1. Kurultay

-15 Ekim 1927, Ankara 2. Kurultay

-10 Mayıs 1931, Ankara, 3. Kurultay

-9 Mayıs 1935, Ankara, 4. Kurultay

Cumhurbaşkanı ve CHP Genel Başkanı Gazi Mustafa Kemal, ikinci kurultayın açış konuşmasında halihazırdaki kurultayın ikinci kurultay olduğunu, ilk kurultay olarak Sivas Kongresi’ni kabul ettiğini belirtmiştir. 1927’deki 2. Kurultay’da “gerçekleştirilen ve gerçekleştirilmesi düşünülen devrimlerin yanı sıra CHP’nin dayandığı temel fikirleri, partinin benimsediği başlıca görüşleri daha da geliştirmek ve sistemleştirmek yönünde çalışmalar yapılmıştır. Bu kurultayın en önemli belgeleri Atatürk’ün ‘Büyük Nutku’, ‘Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi’ ve ‘Umumi Riyasetin Beyannamesi’dir.” (Suna Kili, Cumhuriyet Halk Partisinde Gelişmeler, Sf. 58)

Nutuk, sadece Türkiye değil, bütün Dünya açısından çok önemli bir siyaset belgesi niteliğindedir. Nutuk’ta Kurtuluş Savaşı’na neden olan gelişmeler ve nedenleri, Kurtuluş Savaşı süreci ve 1927’ye kadar olan gelişmelerden söz edilmiştir. Aynı zamanda Anadolu İhtilalinin bir panoraması, ihtilalin dayandığı temel kavramlara da yer verilmiştir. CHP de devrimlerin öncüsüdür Atatürk’ün gözünde.

Kili, 2. Kurultay’da kabul edilen tüzük ve Umumi Riyaset Beyannamesi’ne ilişkin olarak şunları belirtmektedir:

“CHP’nin 1927 Kurultayında kabul edilen tüzük, 9 Eylül 1923 tarihinde kabul edilen ilk Nizamname’den daha ayrıntılı bir belgedir. Özellikle bu yeni tüzüğün Umumi Esaslar bölümündeki temel ilke ve görüşler, bu dönemdeki CHP’nin fikir yapısı hakkında bilgİ vermektedir. Yeni tüzüğün 1. Maddesi CHP’yi cumhuriyetçi, halkçı ve milliyetçi bir siyasal kuruluş olarak tanımlamaktadır. Laiklik bir ilke olarak yer almamakta, fakat 3. Maddede laikliğin temeli olan din ve dünya işlerinin tamamen birbirinden ayrılması, çağdaş uygarlık doğrultusunda bir görüş olarak benimsenmektedir. Diğer maddelerde ise ulusal egemenlik kavramına yer verilmiş, idarenin halkın yararına işlemesi, Türk kültürünün geliştirilmesi konuları üzerinde durulmuştur. Böylece, Umumi Esaslar’da ulusal Türk devletinin gelişmesine yönelik ve partice benimsenmiş temel kavramlara yer verilmiştir.

CHP’nin 1927 Kurultayının Umumi Riyaset Beyannamesi kapsadığı ilkeler bakımından parti tüzüğünden de ileriye gitmiştir. Yeni Tüzük’te CHP’nin laik bir parti olduğu kesinlikle belirtilmemiştir. Oysa, sözü geçen Beyanname’de CHP’nin laik bir parti olduğuna yer verilmiş, laiklik ilkesi benimsenmiş ve böylece ilerde yapılacak bir reforma -1924 Anayasası’nın 1928 yılında laik bir temele oturtulmasıyla ilgili reform- işaret edilmiştir: ‘Cumhuriyet Halk Fırkası Cumhuriyetçi, Laik, Halkçı ve Milliyetçidir. İşbu esasat Fırkamız için bütün siyasetinde ve bütün kanunların vazı ve tatbikinde hakimdir’” (Suna Kili, 58-59)

2’nci Kurultay’ın ardından dört yıl sonra 1931’de toplanan 3. Kurultay’da ilk parti programı kabul edilmiş, parti tüzüğü ile parti programı böylece birbirinden ayrılmıştır. 2. Kurultay’da kabul edilen Cumhuriyetçilik, Halkçılık ve Milliyetçilik ilkelerine bu kurultayda Laiklik, Devletçilik ve Devrimcilik ilkeleri de eklenmiştir. Bir yerde 3. Kurultay, 6 Ok’u oluşturan ilkeleri kabul ve ilan etmiştir.

Atatürk’ün 3. Kurultay’ı açış konuşması (Atatürk, bu konuşmada da 2. Kurultay açış konuşmasında olduğu gibi Sivas Kongresi’ne güçlü bir atıfta bulunarak CHP’nin Kurtuluş Savaşı ile ilişkisinin altını çizmiştir) ve Genel Başkanlık Beyannamesi CHP’nin ilke ve görüşlerini daha sistematize ettiği gibi 1927-1931 arasındaki gelişmelerin değerlendirilmesi açısından da kayda değer belgelerdir.

Bu kurultayda bir önceki kurultaya göre ülke sorunlarına CHP’nin önerdiği çözümler, bu temeldeki program çalışmaları öne çıkmıştır. 3. Kurultay sonrasında partinin programı ve alınan kararlarla ilgili olarak halkı aydınlatma doğrultusunda yurt düzeyinde toplantılar, konferanslar düzenlenmiş; üst düzey parti yöneticileri konuşmalar yapmışlardır. CHP Genel Sekreteri Recep Bey (Peker), bu bağlamda İstanbul Üniversitesi’nde verdiği bir konferansta CHP programından şöyle söz etmiştir:

“Yeni programımız bir taraftan milli mevcudiyetimize temel olan yüksek inkılap mefhumlarını tespit ediyor, diğer taraftan da devlet kudretini ve milletin saadetini temin için bugün ve yarın takip olunacak esas yolları prensipler halinde ihtiva eyliyor.” (Kili, 61)

4. KURULTAY’DA PROGRAMA “KEMALİZM” GİRİYOR

Atatürk’ün katıldığı son kurultay 9 Mayıs 1935’te toplanan 4. Kurultay’dır. Atatürk, bu kurultayın açılışında yaptığı konuşmada Türk devrimini izah etmiş, ekonomi üzerinde durarak ayak sesleri gelen İkinci Dünya Savaşı öncesindeki uluslararası gerginliklere dikkat çekmiştir.

“Kemalizm” kavramı da ilk kez bu kongrede programın “Giriş” kısmına “Partinin güttüğü bütün bu esaslar, Kemalizm prensipleridir.” cümlesiyle girmiş, önceki kurultaylarda benimsenen ilkeler de daha geniş olarak anlatılmıştır. Atatürk’ün ne kadar öngörülü olduğunu göstermek bakımından uluslararası durumla ilgili değerlendirmesinden bir bölümü aktarıyorum:

“Arsıulusal durum nazik bir buhran geçirmektedir. Eski ve büyük anlaşmazlık, son çatışmalarla heyecanlı bir noktaya gelmiştir. Bugünkü yüksek insanlığın ulusların birbirine yaklaştırma çarelerini bularak genel güvensizliği ortadan kaldırmasını ummak isteriz. Bununla beraber bütün dünya gidişini göz önünde tutarak dikkatli, hazırlıklı, uyanık bulunmak lüzumuna kaniiz. Gene bu kanaatledir ki, dostluklarımıza bağlı ve bütün ilgilerimizde iyicil bir siyasa ile elimizden geldiği kadar genel barışı kurmak istiyoruz.” (Kili, 61-62)

Sonuç olarak Atatürk dönemindeki dört kurultay devrimler ve nedenleri ile arkasındaki fikirleri, çağdaşlaşma sorununa CHP’nin yaklaşımını ve Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasi kültürünü oluşturma yolunda CHP’nin yaptığı çalışmaları değerlendirme olanağı vermektedir.