Bir İfade Özgürlüğü Platformu: 'Wikipedia-Vikipedi'

“Özgür ansiklopedi” sloganını kullanan ve dünyada rakibi bulunmayan Wikipedia (Türkçe hali Vikipedi (1) ) için, toplumumuzda bilgisizlikten kaynaklanan önyargılar var. Bu yazı, toplumumuzdaki bu bilgi eksikliğini biraz olsun gidermek için hazırlandı.

Bilindiği üzere, bilgi inanılmaz bir hızla paylaşılıyor ve zenginleşiyor. Bunun kuralları da kendiliğinden oluşuyor; günümüzde sadece sermaye sahiplerinin değil, bilgiyi etkili kullanan insanların da egemen olduğu yepyeni bir dünya doğuyor. İşte bu çerçevede ortaya çıkan ve kar maksatlı olmayan mesela MedyaWiki vakfı; 2001 yılında başlatılan dünyanın en büyük yaşayan ansiklopedisi; tam bir kitle kaynak (crowdsourcing) (2) eseri. Vikipedi bugün itibarıyla 300 bin civarındaki Türkçe bölüm, konu ve makaleden oluşuyor ve şu an mahkeme kararıyla bir yılı aşkın süredir yasaklı.

Bu önemli oluşum, dünyada yaklaşık 60’tan fazla dilde karşılık bulmuş, örneğin İngilizcesinde 5,6 milyon başlığa ve makaleye kadar ulaşmış ücretsiz bir halk ansiklopedisidir. Dünyada her gün İngilizce Wikipedia’ya binlerce sayfa ekleniyor, on binlerce değişiklik yapılıyor. Britannica gibi sadece ansiklopedik değeri var ve akademik bir değeri yok, ikincil kaynak. Diğer dillerde de benzer bir şaşırtıcı dinamizm var. Müthiş bir katılım bu.

Bu devasa internet ansiklopedisi küçük bağışlarla yaşıyor. Birbiriyle hiç geçinemeyen ülkelerin fertleri bile bunu dikkate almayarak bu ansiklopediye katkıda bulunuyorlar. Hem Amerika’da hem de dünyanın her bir tarafında kısıtlı teknik personeli var. Ama içerik kontrollerini yapan ya da içeriği zenginleştirip büyüten aynı kısıtlı personel değil. Onlar yazılım ve donanımla ilgili daha ziyade teknik hususların üzerinde çalışıyorlar.

Bu oluşumun amblemi ise, üzerinde farklı dillerin harflerinden oluşan yap-boz şeklindeki bir yer küre, yani dünya resmi. Yap-Boz şeklinde çünkü orada; aynen “çok bildik o anlamsız küçük küçük parçaların bir araya getirilmesiyle, anlamlı bütünü oluşturmak”, mesajı veriliyor. Yani eklemelerle düzeltmelerle madde, kelime, makaleler oluşturabilen, aynı amaçla dünyanın dört bir tarafından sisteme katılan, birbirlerini tanımayan ve “bilgiyi paylaşmaktan” başka bir çıkar düşünmeyen gönüllülerin veya isimsiz katılımcıların oluşturduğu çok büyük bir bilgi paylaşım portalından söz ediyoruz…

Çeşitli rakamlara rastlanmakla beraber, kullanıcı sayısı “her gün itibarıyla ortalama 14 milyon kişi”. Sadece Mayıs 2015 ayında her lisandan toplam 412 milyon kişi ziyaret etmiş bu eşsiz bilgi kaynağını. Katkıda bulunan insan sayısı ise, bugün itibarıyla aylık ortalama 40 bini İngilizce Wikipedia olmak üzere, toplam 100 bin kişiye ulaşabiliyor. Bunların hiçbirisi de yaptığı katkı karşılığı para almıyor. Buradaki bilgilerin “doğrulanabilir, kayda değer kaynaklardan faydalanılarak ve olabildiğince tarafsız bir üslupla eklenmiş olması” hedefleniyor. Portalda bir bilgi mevcutsa, onun nereden alındığı mutlaka belirtiliyor. Herkes istediği an ekleme, düzeltme, çıkartma yapabildiği için bunun içeriğini yine herkes özgürce denetleyebiliyor.

Kuyumcu sabrıyla milyonlarca insan söz konusu bilgileri giriyor ve bunlar işte zaman içinde birikip, dev bir ansiklopediye dönüşüyor. Facebook, Whatsapp ve Twitter, günümüzün iletişim sağlayan sosyal medya vasıtaları olmanın yanı sıra, aynı anda yalan yanlış hızla ve sürekli yayılabilen bilgi kirliliği vasıtaları haline de gelebiliyor. Gereken doğru bilgiye ulaşamamak, aynı zamanda bir milli güvenlik sorunudur. Zira insanlar bu durumda bilgi ihtiyacını, her türlü maksatlı kurum, kuruluş veya kişinin yer aldığı söz konusu sosyal medya üzerinden karşılamaya çabalamaktadır. İşte Vikipedi biraz olsun buna bir çözüm sunuyor ama kuşkusuz yanlışları da var. Hatta bunların bazıları bir devlete, ünlü şahıslara karşı büyük haksızlık şeklindeki eklemeler makaleler vs. de olabiliyor. Çalışma ya da ansiklopedi, “her nasılsa daha iyi bilen biri gelir ve o yanlışlığı nasılsa düzeltir” mantığı üzerine kurulu. Sistemin sigortası da özgürce değişiklik yapılabilen dinamik bir bilgi kaynağı olması.

Vikipedi’nin kullanılması ülkesini seven ve yanlışı gören katılımcı ruhlu aydın insanlara ferdi gayretleriyle problemli sayfalara bizzat müdahale imkânı da veriyor. Ancak bu kötüye de kullanılabiliyor; mesela düşman sayılan bir ülkenin bir bireyi, bilerek isteyerek manipülasyon için hoşlanmadığı ülkenin kutsal değerlerine, milli kişiliklere, devlet büyüklerine ve hatta o ülkenin milli tarihine karşı sırf Wikipedia’yı o ülkede yasaklatmak için çok öfke uyandırıcı provokatif bir şeyler de yazabiliyor. Bunu görüp infiale kapılıp öfkeyle bu ansiklopediyi, ülkede yasaklattığınız anda işte orada tuzağa düşülmüş olabiliyor. Yani kötü niyetli tek şahsın birkaç dakikasını alan yazdığı o kirli bilgiye, onun öyle olmadığını belirterek o kötü fikri uygun kaynaklarla çürütüp yerle yeksan etmek yerine, bütün ülkeye bu kapsamlı bilgi kaynağını hukuk vasıtasıyla kapatmak, tam anlamıyla duygusal tepki olarak da algılanabilir.

Böylelikle dil bilen ülkemiz insanı Wikipedia’dan men edilince, meydan bu kötü maksatlılara bırakılmış oluyor. Onlar da Wikipedia’nın içeriğini kendi çıkarlarına uygun olarak rahatça düzenleyebiliyorlar. İstesek de istemesek de yasaklasak da yasaklamasak da ansiklopedi her an büyüyor, büyüyor. Yani Wikipedia’yı aslında sadece kendi ülkenizde yasaklamış oluyorsunuz. Ancak 7,3 milyar nüfuslu koca dünyanın, sadece bizim nüfus hariç, geriye kalan o salt çoğunluğu, orada ne yazılıysa onu yine görmeye devam ediyor.

Bunları okuyanlar (Wikipedia’ya girebilen çok büyük çoğunluk) karşıt görüşü de okuyamayınca tek taraflı propagandanın etkisine girebiliyor. Dünya kamuoyu tek yanlı kirli bilgilere boğulduğu için, bilgiye aç insanlar buralara başvurdukça sadece onlarınkileri görüyor ve yalan yanlış bilgilere boğulabiliyorlar. İnsanımız, örneğin ulusal yas ilan ettiğimiz Kudüs’te yaşananlarla ilgili içerikle ilgili çeşitli şekillerde ve dillerde Wikipedia’ya katkıda bulunamıyor. Ya da her türlü terör örgütlerini deşifre edip o sayfalarda önemli gerçekleri farklı dillerde yazıp paylaşılamıyor.

Yukarıdaki bu bilgilere ilaveten Anayasa’mızın 25 ve 26’ncı maddelerinde (3) de “İfade özgürlüğü” kavramı “Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti” maddesi kapsamında temel bir kavram olarak yer alıyor. Kurucu üyesi bulunduğumuz Avrupa Konseyi’nin temel dokümanı olan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 10’uncu maddesinde “Herkesin ifade özgürlüğü hakkı vardır. Bu hak, kamu otoritesi ve memleket sınırları mevzubahis olmaksızın malumat ve bilgi sahibi olmak, elde etmek veya yaymak hakkını içermektedir” denmektedir. (4) Böylesine ideal bir madde eğer tam işletilse, Wikipedia kolay kolay yasaklanamazdı.

Türkiye’deki söz konusu yasağı, Çin uzun yıllardır uygulamaktadır. Bazı ülkeler de ara sıra muhtelif nedenlerle geçici olarak kullanıma kapatmış olsalar bile, protestolara maruz kalmış, sonunda bilginin akışını önleyememiş ve kullanıma tekrar açmışlardır. Türkiye ise şu sıralar, Wikipedia ile bakan seviyesinde bire bir muhatap olarak “Terörü desteklemeyin, Türkiye'ye bir temsilcilik açarak vergi verebilir hale gelin. Şimdiye kadar Türkiye'de yaptığınız işlerden dolayı vergi vermediniz" şeklinde açıklamalarda bulunmaktadır. İlk bakışta haklı görünse de bu, amatör ruhla ve gönüllülerce işletilen kar gütmeyen Wikipedia/ Vikipedi mantığıyla çelişkili bir istek olarak görünmektedir. Aslında günümüzde biraz teknik bilgisi olanlar VPN, TOR gibi sistemleri kullanarak bir şekilde giriş yapabiliyorlar ve de Wikipedia’yı gayet güzel kullanıyorlar. Ayrıca bir mahkeme bu çok farklı konulardaki akıp giden yüzbinlerce içeriği nasıl takip edebilir ki? İlgili mahkemelerin ve sorumlu makamların tam anlayamadığını sandığımız şey, kısaca bahsetmeye çalıştığımız “Wikipedia’nın tam nasıl çalıştığı” veya çalışma mantığıdır. Bu arada, WikiMedia Vakfı’ndan K. Maher ise Ocak 2018’de: “Erişim yasağının hâlâ neden devam ettiğinden de emin değiliz, zira Türkiye'de resmi makamları rahatsız eden ve 8 aydır süren erişim yasağına yol açan makaleler değiştirildi. Erişim engelinin bir an önce kalkmasını umuyoruz.” diyor. (5) Ayrıca birçok konuda artık dünyaya esin veremeyen ABD de dahil bütün ülkelerin yaptıkları tartışmalı işler, bu muazzam ansiklopedide açıkça ve bolca yer alıyor. Onlar Wikipedia’yı bu yüzden kapatmıyorlar/ kapatamıyorlar.

Yine de kolaya kaçıp kurnazca düşünürsek akla hemen şu da geliyor; acaba trol bölükleri kurulup, mesela devlet eliyle ya da bir zümre tarafından ansiklopedi içerikleriyle mücadele edilebilir mi? Bunun deneyen örneklere şöyle bir göz atalım; 2007 yılından beri benzeri durumlar “WikiScanner” gibi şeffaflık sağlamaya yönelik programlarla tespit edilebiliyorlar. Mesela; “Wikipedia’ya kurnazca sadece kendi çıkarları için sayfalarda maksatlı manipleler, yönlendirmeler yapmaya çalışan”, dünya genelinde 50’ye yakın şirket, siyasi parti, ülke, üniversite ve istihbarat kurumları da bu yolla deşifre edildi. Bu durum genç ve gönüllü bir Wiki editörünce (6) ortaya çıkarıldı ve bu büyük kuruluşlar (7) çok zor durumda kaldılar.

Benzer şekilde, “2008 İsrail-Filistin gerilimi” konusunda da İsrail lehine Wikipedia’da sayfalar eklenmesi için İsrail tarafından CAMERA adlı bir kuruluşla lobicilik yapayım derken yaşandı ve Wikipedia’nın yapay zekaya da dayanan “bağışıklık sistemi”, o manipilasyonu yakalayıp, İsrail’i dünyaya afişe etti. (8) 2013 yılında da bir Fransız’ın hazırladığı bilgi sayfası, Fransa İç İstihbarat teşkilatının (9 )sakıncalı gördüğü bir konuyu haber yapınca, Fransa devleti müdahale edip resmi ve yasal yolla bu haberi o kişiye kaldırtmayı başardığını sanmıştı. (10) Fakat aynı anda İsviçreli bir başkası bu haberi tekrar Wikipedia’ya yüklemiş ve üstelik söz konusu koskoca haftada 10-60 kez izlenen aynı haber, bir anda sadece o hafta sonunda 120 bin kez izlenmiş, ardından başka lisanlara da çevrilerek dünyaya yayılmış ve Fransız Wikipedia’sında bütün zamanların içinde “kısa sürede en çok tık alan” sayfa olmuştu. İlginç bir durumdu, devlet eliyle saklanmaya çalışılan bir haber, izlenme rekorları kırmıştı…

Sonuç olarak, düşünce ve ifade özgürlüğü ruhuyla, insanların özgürce bilgiye ulaşmaları, yüklemeleri, paylaşmaları, hızla ve sürekli gelişen Wikipedia’nın en büyük avantajı. Daha önce görüyorduk ki insanlarımız gönüllü olarak buna hem çok katkı yapıyor hem de bu bilgi aracını ciddi anlamda kullanıyorlardı. İşte bu yüzden vatandaşları, bu kapsamlı bilgi kaynağından mahrum bırakmamak gerekiyor…

1- Vikipedi: Wikipedia’nın Türkçe olanı.
2- Kitle kaynak (crowdsourcing) denilen bu oldukça yeni sayılan çağdaş yönetim terimi, son yıllarda ortaya çıkan hızlı karar alan organizasyonlarda ve tanımlanmamış ama fikir sahibi bireylerden oluşan geniş kitlelerin katılımıyla sorunlara çare bulmak, eksikliği tamamlamak anlamına gelmektedir. Çağımızda eğer bir problemin hazır çözümü bulunamıyorsa ille de danışmanlara değil de buna katkıda bulunabilecek bireylerin oluşturduğu kitlelerden yararlanarak hep birlikte çözüm üretmek ya da mevcut bir çözümü geliştirmek, zenginleştirmek anlamına gelir (Mesela bu tür mantıkla hazırlanan Linux yazılım programları halkın ve hatta şirketlerin kullanımına ücretsiz olarak açıktır, tıpkı Wikipedia Ansiklopedisi, Ekşi/ Uludağ sözlük vs. gibi…)

3- MADDE 25- Herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.
MADDE 26- Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine bağlanmasına engel değildir.
4- http://www.mfa.gov.tr/insan-haklari-ve-avrupa-konseyi.tr.mfa
5- https://www.ntv.com.tr/teknoloji/wikipediadan-turkiye-aciklamasi-o-makaleler-degisti-erisim-yasagi-neden-devam,K08Y-PWtpkClkiCUtiWfLQ
6- 24 yaşındaki Virgil Griffith.
7- Pepsi, Coca Cola, Dell, CIA, FBI, Fox News, İsrail Kanada Portekiz Hükümetleri, BM, Vatikan, ABD siyasi partileri,ABD Senatosu, İngiliz siyasi partileri, Disney, Exxon Mobil, Boeing, Ohaio Valisi, Nestle, The Guardian, Microsoft, Washington Post, Amnesty International, Pfizer, DuPont, Apple Inc., ChevronTexaco, AlJazeera,CBS..
8 - http://prospect.org/article/mideast-editing-wars
9- Direction générale de la sécurité intérieure, (DGSI).
10 - https://www.theguardian.com/world/2013/apr/07/french-secret-service-wikipedia-page